Rys historyczny katedry

    Geneza rzymskokatolickiej świątyni katedralnej we Lwowie łączy się z narodzinami struktur organizacyjnych metropolii halickiej (lwowskiej) w XVI wieku. Na mocy bulli papieża Grzegorza XI Debitum pastoralis offici z 13 II 1375 r. na Rusi Czerwonej i Wołyniu wchodzących w skład państwa polskiego została erygowana druga po gnieźnieńskiej metropolia katolicka. Jej stolicą początkowo został Halicz, a 28 VIII 1412 r. antypapież Jan XXIII bullą In eminenti specula przeniósł ją do Lwowa. Odtąd po chwilę obecną funkcjonuje jako metropolia lwowska.

   Dzięki usilnym zabiegom króla Kazimierza Wielkiego w południowo-wschodnim narożniku rynku rozpoczęto w 1370 r. budowę kościoła parafialnego p.w. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny. Za twórcę koncepcji architektonicznej uchodzi niejaki Niczko (Mikołaj), przy współpracy Mikołaja Ganseke (Gonzage). Wydatnie proces budowy wspierali lwowscy mieszczanie, m.in. Piotr Stecher i Jerzy Göbel oraz mistrzowie wrocławscy: Joachim Grom i Ambroży Rabisch. Pomimo trwających kilkadziesiąt lat prac budowlanych i wykończeniowych, już w roku 1405 biskup przemyski Maciej poświęcił świątynię, ale konsekracja miała miejsce dopiero 24 XII 1481 r. Dokonał jej arcybiskup lwowski Jan Wątróbka.

   Przez stulecia katedra zmieniała zarówno swój plan architektoniczny wskutek dobudowy szeregu kaplic, jak również wystrój wewnętrzny. Trójnawowy gmach w stylu gotyckim o długości 67 m i szerokości 23 m uległ barokizacji z domieszką rokoka w XVIII stuleciu; otynkowano wówczas ściany i filary, usunięto wiele ołtarzy, nagrobków i epitafiów, a malarz Stanisław Stroiński w latach 1769-1775 stworzył nową polichromię o tematyce maryjnej. W barokowym ołtarzu głównym umieszczono w 1765 r. łaskami słynący obraz Matki Bożej Łaskawej zw. Domagaliczowską, koronowany rok później. Dzieje i kult tegoż wizerunku maryjnego jest nierozerwalnie związany z osobą króla Jaka Kazimierza, który 1 IV 1656 r. złożył w katedrze religijno-patriotyczne ślubowanie, proklamując Matkę Bożą Królową Korony Polskiej. Pod koniec XIX wieku przeprowadzono regotyzację prezbiterium katedry. W roku 1910 r. wskutek zabiegów metropolity lwowskiego abp. św. Józefa Bilczewskiego (1865-1923) papież Pius X nadał świątyni tytuł Bazyliki Mniejszej. Największe zagrożenie dla istnienia katedry jako ośrodka życia religijnego przyniosły lata powojennej sowieckiej okupacji 1945-1991, które szczęśliwie przetrwała zachowując swój sakralny charakter. W latach 1952-1987 przeprowadzono szereg prac renowacyjnych, a w latach 1999-2000 gruntownie odrestaurowano prezbiterium świątyni. Podczas wizyty Jana Pawła II we Lwowie w czerwcu 2001 r., miała miejsce koronacja kopii obrazu Matki Bożej Łaskawej umieszczonego w ołtarzu głównym oraz historyczna wizyta papieża w Bazylice.

  Centralne miejsce w świątyni zajmuje rokokowy ołtarz główny z lat 1765-1771 projektu Piotra Polejowskiego. Zdobią go cztery figury Ojców Kościoła: św. Augustyna, św. Grzegorza Wielkiego, św. Ambrożego i św. Hieronima autorstwa Macieja Polejowskiego. W centralnej niszy umieszczono kompozycję architektoniczną nawiązującą stylistyką siedmiu kolumn ze srebrnej blachy do biblijnej idei Domu Mądrości. Ośrodkiem tego przedstawienia jest koronowany obraz Matki Bożej Łaskawej, ozdobiony darem Jana Pawła II „Złotą Różą". W środkowych partiach ołtarza mieszczą się dwa srebrne XVIII-wieczne relikwiarze z relikwiami różnych świętych. Bezpośrednio nad tabernakulum umocowano srebrny relikwiarz z doczesnym szczątkami bł. Jakuba Strzemię (ok. 1392-1409), patrona archidiecezji lwowskiej.

   Na ścianie bocznej prezbiterium od strony zakrystii widnieje marmurowe epitafium z lat 1770-1771 ufundowane przez abp. W.H. Sierakowskiego metropolitom lwowskim z XVI-XVII stulecia.

  Wzdłuż obu ścian prezbiterium biegną rzędy dębowych stalli kanonickich z II poł. XVII w. z płaskorzeźbami Apostołów i ornamentami, wykonane przez Jana Kruszanowskiego w 1771 r. Nad stallami widnieją dwa neogotyckie balkony: marmurowy i drewniany z końca XIX stulecia oraz neogotyckie portale wiodące do kaplic św. Kazimierza i św. Józefa. Przestrzeń prezbiterium dzielą na dwie części marmurowe balaski z XVII/XVIII wieku. Na ścianie południowej umieszczono po 2000 r. jedną z monumentalnych zasłon dla obrazu Matki Bożej Łaskawej, ukazującą scenę Wniebowzięcia NMP. Nieco niżej widnieje XVI-wieczna renesansowa brązowa płyta nagrobna Mikołaja Herburta Odnowskiego, wojewody ruskiego. Obok umieszczono marmurowo-brązowe neobarokowe epitafium Leona i Jadwigi z Zamoyskich Sapiehów, projektu Antoniego Popiela z końca XIX wieku. Na ścianie północnej prezbiterium mieści się brązowa płyta nagrobna Stanisława Żółkiewskiego, wojewody ruskiego z XVI stulecia.

   W prezbiterium ściany i sklepienia zdobi polichromia z motywami figur geometrycznych z końca XIX wieku. Na jednej ze ścian zachowała się zaledwie jedna z licznych niegdyś XVIII-wiecznych scen pędzla S. Stroińskiego, ukazująca akt proklamacji przez abp. W.H. Sierakowskiego dekretu o Łąskami słynącym obrazie Matki Bożej Łaskawej. W oknach znajdują się witraże wykonane w końcu XIX w. według projektów Edwarda Ignacego Lepszego, Stanisława Kaczora-Batowskiego, Józefa Mehoffera, Tadeusza Popiela, Jana Matejki, Tadeusza Kruszewskiego i Juliusza Makarewicza. Całość została poddana gruntownej renowacji w latach 1999-2001.

   Do prezbiterium przylegają bezpośrednio dwie kaplice: św. Kazimierza i św. Józefa. Pierwsza z nich pochodzi z II poł. XVIII w. z ołtarzem i obrazem dedykowanym królewiczowi św. Kazimierzowi Jagiellończykowi (II poł. XIX w.). Druga – położona vis à vis – zw. kaplicą Jana Zamoyskiego sięga 3 ćwierci XVIII w. Późnorenesansowy ołtarz z alabastru zdobi XIX-wieczny wizerunek św. Józefa z Dzieciątkiem. Przy wejściu pod ścianą stoi alabastrowy nagrobek abp. Jana Zamoyskiego (1604-1614), a nieco dalej abp. Jana Tarnowskiego (1654-1669). Obie postacie przedstawiono w strojach pontyfikalnych w pozycji horyzontalnej. Ponadto na przeciwległej ścianie umieszczono marmurowe epitafium abp. Tomasza Pirawskiego (1564-1625) oraz przeniesiony po ukraińskiej dewastacji w 1991 r. z kościoła oo. Karmelitów pomnik gen. Józefa Dwernickiego z 1868 r. dłuta Parysa Filippiego. Do kaplicy św. Kazimierza przylegają dwie zakrystie: tzw. kapitulna lub kanonicza (kapitularz) i wikariuszy. W pierwszej z nich centralne miejsce zajmuje późnorenesansowy ołtarz z końca XVI w. fundacji lwowskiej rodziny Zapałów ze sceną ukrzyżowania Chrystusa, a sklepienie zdobi polichromia pędzla Stanisława Stroińskiego z 1771 r. W zakrystii drugiej z 3 ćwierci XVIII w. również występuje polichromia tego samego malarza.

   Wkraczając z prezbiterium do nawy głównej Bazyliki, uwagę zwracają dwa ścienne nagrobki. Po lewej stronie: Katarzyny z Ossolińskich Jabłonowskiej kasztelanowej wiślickiej, żyjącej w II poł. XVIII. Całość wykonana z marmuru i brązu przez Hartmana Wittwera w Wiedniu, ukazuje dwie płaczące postacie przy urnie. Po prawej stronie: XVIII-wieczny marmurowy nagrobek Konstancji z Siemianowskich i Bogusława Ustrzyckich z urną we frontonie świątyni. Ostatnim elementem na granicy prezbiterium i nawy głównej jest kuta z żelaza elementami dekoracyjnymi ze złoconego brązu ambona sięgająca początku XIX stulecia.

   Ściany nawy głównej i naw bocznych zdobi polichromia Stanisława Stroińskiego z II poł. XVIII w. o tematyce chrystologiczno-maryjnej, odnowiona w czasach sowieckich po II wojnie światowej. Pod chórem muzycznym mieszczą się ozdobne stalle dla rajców miejskich oraz ławki z 3 ćwierci XVIII w.

   Na chórze muzycznym funkcjonują organy z 1839 r. , dzieło Romana Ducheńskiego ze Lwowa. W centralnej części prospektu muzycznego widnieje witraż Matka Boża Królowa Aniołów z herbami Polski i Litwy według projektu Teodora Axentowicza z końca XIX w.

  Cały korpus Bazyliki w ciągu wieków został wzbogacony, a tym samym poszerzony szeregiem kaplic bocznych. Zdążając nawą boczną w kierunku chóru muzycznego, pierwsza z prawej to Kaplica p.w. Najświętszego Sakramentu, zwana też Wiśniowieckich lub Złota. Powstała na przestrzeni wieków XV-XVIII. Wnętrze kopuły zdobi polichromia S. Stroińskiego o tematyce eucharystycznej. W późnobarowkowym ołtarzu z 2 ćwierci XVIII w. widnieje XVII-wieczna kopia obrazu Petera Paula Rubensa Zdjęcie z krzyża. Na ścianach dwa epitafia: płyta ku czci Mikołaja Krosnowskiego, wojewody czernichowskiego z przełomu XVII/XVIII w. oraz pomnik metropolity lwowskiego abp. Franciszka Ksawerego Wierzchlejskiego z II poł. XIX w. dłuta Tadeusza Barącza.

   Kolejna kaplica nosi wezwanie Matki Bożej lub św. Antoniego, wzniesiona w 3 ćwierci wieku XVIII. Polichromia S. Stroińskiego z postaciami patronów Polski: św. Wojciecha, św. Stanisława bp., św. Floriana, św. Michała Archanioła i św. Stanisława Kostki. Rokokowy ołtarz zdobi obraz Madonny z Dzieciątkiem z początku XVIII w., przesłaniany zasuwą z wizerunkiem Maryi i św. Jana z Dukli pędzla Józefa Chojnickiego z 3 ćwierci XVIII w. Górną partię ołtarzową wieńczy współczesna podobizna św. Maksymiliana Kolbe. Ponadto na mensie ołtarzowej ustawiono obraz św. Antoniego pędzla Antoniego Rejchana. Na ścianie wisi monumentalny obraz Męczeństwo św. Jozafata Kuncewicza oraz tablica ku czci metropolity lwowskiego abp. Andrzeja Alojzego Ankwicza (1774-1838).

  Trzecia kaplica od strony północnej została dedykowana Panu Jezusowi Ubiczowanemu, ale zwana jest też Kaplicą Kampianów. Pochodzi z okresu II poł. XVI – II poł. XVII w. Budowla uchodzi za jeden z najcenniejszych manierystycznych zabytków sakralnych Polski. Przy jej budowie pracowali Paweł Rzymianin i Andrzej Bremer. Marmurowy ołtarz z XVI w. z figurami Apostołów św. Piotra i św. Pawła, św. Augustyna i św. Jana Kantego, został wzbogacony o dwa obrazy: Chrystus ubiczowany oraz Chrystus dźwigający krzyż. Na ścianach widnieją epitafia dedykowane fundatorom kaplicy lwowskim patrycjuszom: Pawłowi, Marcinowi i ks. Krzysztofowi Kampianom z I poł. XVII w. oraz burmistrzowi Marcjanowi Groswajerowi i ławnikowi Marcinowi i Zuzannie z Kampianów Ostrogórskim z I poł. XVII w. dekorację kaplicy uzupełniają medaliony z czterema Ewangelistami, Ojcami Kościoła i Apostołami. Kopułę wieńczy polichromia S. Stroińskiego Chrystus przed Piłatem.

  Przechodząc pod chórem muzycznym ku stronie południowej, napotykamy dwa renesansowe nagrobki: Baltazara Bzowskiego, starosty jaworowskiego z XVI w. w postawie leżącego rycerza, a nad nim tablicę epitafijną ku czci metropolity lwowskiego abp. Jana Skarbka (1661-1773) oraz współczesny odlew tablicy w brązie poświęcony pamięci profesorów Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie zamordowanych 4 VII 1941 r. przez Niemców przy współudziale ukraińskich nacjonalistów. Drugi ze wspomnianych nagrobków przypomina leżącą postać patrycjusza lwowskiego Stanisława Henela. W pobliżu znajduje się epitafium pedagoga, patriotki i pisarki Klementyny z Tańskich Hoffmanowej, jak również tablica dedykowana Sewerynie i Wojciechowi Dzieduszyckim, żyjącym we Lwowie na przełomie XIX i XX wieku. W pobliżu bocznych drzwi wejściowych znajduje się rokokowa marmurowa chrzcielnica z brązowym wiekiem. Z kolei na ścianie dochodzącej do Kaplicy p.w. Jezusa Miłosiernego i Matki Bożej Nieustającej Pomocy umocowano tablicę poświęconą twórcom polskiego harcerstwa Oldze i Andrzejowi Małkowskim, którzy w 1911 we Lwowie założyli pierwszą na ziemiach polskich drużynę harcerską.

  Kolejny rząd kaplic od strony chóru muzycznego, tym razem dobudowanych do południowego boku Bazyliki, otwiera Kaplica p.w. Jezusa Miłosiernego i Matki Bożej Nieustającej Pomocy. Została wzniesiona w I poł. XVII w. przez Piotra Milewskiego, choć jej wystrój został utrzymany w stylu modernistycznym. Ołtarz z brązowego marmuru wieńczy krzyż z postaciami u jego podnóża Matki Bożej i św. Jana Ewangelisty. We wnęce ołtarzowej stoi figura św. Józefa z Dzieciątkiem (do 1946 r. była tu rzeźba Chrystusa Miłosiernego). Na mensie umieszczono relikwiarz z relikwiami św. ks. Zygmunta Gorazdowskiego (1845-1920), lwowskiego jałmużnika, opiekuna ubogich, kanonizowanego w 2005 r. W górnych partiach ścian widnieją marmurowego płaskorzeźby Wjazd do Jerozolimy i Upadek Chrystusa pod krzyżem. Polichromia przedstawia sceny uzdrowienia ślepca, wskrzeszenie młodzieńca z Naim, Chrystusa Zmartwychwstałego oraz symbole eucharystyczne. Na ścianach wyłożonych szarym marmurem umocowano po 1991 r. tablice epitafijne administratorów apostolskich Archidiecezji w Lubaczowie: bp. prof. Jana Nowickiego (1894-1973) i bp. prof. Mariana Rechowicza (1910-1983), spadkobierców dziedzictwa metropolii lwowskiej po II wojnie światowej w granicach PRL-u, a także abp. Eugeniusza Baziaka (1890-1962) – ostatniego metropolitę lwowskiego, rezydującego po 1946 r. w Lubaczowie i Krakowie.

  Środkowa kaplica nosi wezwanie Matki Bożej Częstochowskiej, sięgając genezą 3 ćwierci XVIII stulecia. Rokokowy ołtarz z II poł. XVIII w. zdobią dwa obrazy maryjne: Matka Boża Niepokalanie Poczęta (prawdopodobnie z XVII w.) i Matka Boża Częstochowska (II poł. XIX w.). Na ścianach widnieją epitafia: gen. Pawła Grodzickiego – komendanta twierdzy lwowskiej z czasów króla Władysława IV Wazy (1632-1648) oraz tablica poświęcona pamięci kard. Władysława Rubina (1917-1990), związanego pochodzeniem z archidiecezją lwowską, prefekta Kongregacji dla Kościołów Wschodnich w Rzymie. Tę ostatnią umieszczono w kaplicy po roku 1991 r. Całość wystroju dopełnia polichromia S. Stroińskiego z II poł. XVIII w.

   Ostatnia w tym szeregu kaplica została poświęcona Chrystusowi Ukrzyżowanemu, zwana też Jabłonowskich. Fundatorką jej była księżna Anna z Sapiehów Jabłonowska. Powstała w II poł. XVIII stulecia. W barokowym ołtarzu umieszczono gotycki krucyfiks zdobiący niegdyś tęczę bazyliki, niżej zaś dwa obrazy: Matki Bożej oraz Pietę z wieku XVII. Do 1946 r. w nastawie ołtarzowej spoczywał relikwiarz bł. Jakuba Strzemię, obecnie w ołtarzu głównym. Wzdłuż ścian znajdują się pomniki nagrobne metropolitów lwowskich: abp. Wacława Hieronima Sierakowskiego (1699-1780) – od strony zachodniej, abp. Ferdynanda Onufrego Kickiego (ok. 1720-1797) – od strony wschodniej oraz abp. św. Józefa Bilczewskiego (1860-1923) – wybitnego pasterza i reformatora Kościoła Lwowskiego, uczonego, filantropa i męża stanu, kanonizowanego w roku 2005. W postumencie pomnika ostatniego z wymienionych hierarchów umieszczono na jego życzenie zmumifikowane serce. Wreszcie pod jedną ze ścian stoi prowizoryczny pomnik długoletniego proboszcza Bazyliki Metropolitalnej po II wojnie światowej, franciszkanina, biskupa pomocniczego archidiecezji lwowskiej Rafała Władysława Kiernickiego (1912-1995), którego pochowano w krypcie tej kaplicy. Polichromia o tematyce biblijnej wyszła spod pędzla S. Stroińskiego w II poł. XVIII stulecia.

   Obie nawy boczne wieńczą dwa ołtarze. I tak nawa południowa posiada ołtarz Przemienienia Pańskiego projektu Piotra Polejowskiego z II poł. XVIII w. w centralnym miejscu widnieje obraz Przemienienie Pańskie z II poł. XVIII w. pędzla Józefa Chojnickiego, w otoczeniu figur Apostołów św. Piotra i św. Jakuba. Na mensie ołtarzowej spoczywa relikwiarz z relikwiami św. abp. Józefa Bilczewskiego, przeniesionymi do Bazyliki z Cmentarza Janowskiego we Lwowie w roku 2011. Z kolei nawę północną zamyka ołtarz Trójcy Świętej z II poł. XVIII w., także autorstwa P. Polejowskiego. Centralny obraz ukazuje Trójcę Świętą (XVII w.), obok zaś stoją rzeźby św. Mikołaja i św. Atanazego. Nad mensą widnieje obraz Matka Boża z Dzieciątkiem.

  W podziemiach Bazyliki pokrytych siecią korytarzy wiodących do krypt grzebalnych, znajdują się m.in. groby metropolitów lwowskich przeniesione tam po II wojnie światowej z innych lwowskich świątyń wskutek groźby sowieckiej profanacji. Na uwagę zasługuje choćby grób abp. Bolesława Twardowskiego (1865-1944), mieszczący doczesne szczątki pasterza złożone pierwotnie w kościele jego fundacji p.w. Matki Bożej Ostrobramskiej, czy kilku hierarchów XIX-wiecznych, pochowanych w kościele seminaryjnym p.w. Matki Bożej Gromnicznej. Z czasem planuje się uporządkowanie podziemnych krypt i udostępnienie ich dla modlitwy i zwiedzania.

  Na wieży katedralnej o wysokości 65 m z barokowym hełmem, znajdują się 2 dzwony z XIX i XX wieku; jeden z nich odlany w rok po śmierci abp. Józefa Bilczewskiego nosi jego imię.

  Zewnętrzna elewacja Bazyliki posiada kilka interesujących zabytków. Na fasadzie po prawej strony od wieży widnieje tablica ku czci Tadeusza Kościuszki z 1917 r., w 100-lecie jego śmierci. Po lewej stronie wieży umieszczono tablicę dedykowaną Janowi Pawłowi II na pamiątkę jego wizyty w tym kościele i Lwowie. Pomiędzy kaplicami Pana Jezusa Ubiczowanego (Kampianów) a Najświętszego Sakramentu (Wiśniowieckich), widnieje architektoniczna XVIII-wieczna kompozycja Pan Jezus w grobie. Na ścianach umocowano pociski z różnych okresów historycznych, padające na Lwów ze strony wojsk tureckich, w 1672 r. oraz ukraińskich z roku 1919. Na ścianie prezbiterium umieszczono polichromię z II poł. XVIII w. przywołującą fakt istnienia na dawnych cmentarzu przykościelnym kaplicy Daomagaliczów, z której przeniesiono do katedry łaskami słynący obraz Matki Bożej Łaskawej. Kompozycję tę odnowiono w latach 1998-1999. W dolnej partii ściany widnieje późnorenesansowa tablica epitafijna rodziny Szolc-Wolfowiczów (koniec XVI w.), przedstawiająca adorację Zmartwychwstałego Chrystusa.

  W bezpośrednim otoczeniu Bazyliki Metropolitalnej wzniesiono Kaplicę Ogrojcową p.w. Trójcy Świętej i Męki Pańskiej, zw. Boimów. Wzniesiono ją w XVII stuleciu w stylu manierystycznym jako mauzoleum rodowe lwowskich patrycjuszy Boimów. Najpiękniejsze dekoracje mieszczą się na zachodniej fasadzie, ukazujące sceny Drogi Krzyżowej Chrystusa, powtarzające się w innych ujęciach we wnętrzu kaplicy. Na zewnętrznej elewacji wschodniej widnieją dwa malowane portrety Jerzego Boima i żony Jadwigi. Latarnię kopuły wieńczy rzeźba Chrystus Frasobliwy.

  W trosce o wielowiekowe dziedzictwo religijno-artystyczne reprezentowane w Bazylice Metropolitalnej obrządku łacińskiego we Lwowie, po roku 1991 r. zainicjowano na szeroką skalę prace konserwatorskie. W całości finansowały je instytucje polskie. Wspomniano już o gruntownej renowacji prezbiterium z ołtarzem głównym włącznie, odnowiono obie zakrystie, dokonano wymiany więźby dachowej i poszycia, pokrywając dach nową blachą miedzianą, sukcesywnie kontynuowane są prace w kolejnych kaplicach bocznych, czy wreszcie wykonano remont elewacji zewnętrznej. Wszystkie te zabiegi sprawiły, że świątynia odzyskała swój dawny splendor i dostojeństwo, nadwyrężone wskutek upływu czasu lub ludzkich zaniechań.